COVİD-19’UN GÖLGESİNDE 2020 BİLGE TONYUKUK YILI

COVİD-19’UN GÖLGESİNDE 2020 BİLGE TONYUKUK YILI

“Çoklar diye korkma; azız diye çekinme!” (Bilge Tonyukuk)

 

          Bilge Tonyukuk Abidesinin Dikilişinin 1300. Yıl Dönümü kapsamında UNESCO 2020-2021 Anma ve Kutlama Yıl Dönümleri Programına büyük Türk devlet adamı Bilge Tonyukuk’u da almıştır. Fakat covid-19 salgınından dolayı kutlama ve anmaların sekteye uğrayacağı/uğradığı görülmektedir.

Bilge Tonyukuk; Türk hitabet sanatının eşsiz örneklerinden, Orhun Yazıtlarının üç önemli yazıtından, biri olan Tonyukuk abidesinin hatibi ve aynı zamanda yazıcısıdır. Tonyukuk’un doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte birkaç tarih içerisinde 646 yılı ön plana çıkmaktadır. Kendi deyimiyle Tonyukuk: “Ben kendim, Çin ülkesinde doğdum, o sıralar Göktürk halkı Çin’e tabii idi.” der.  Çin hâkimiyetinde yaşamış olması ona Çin ile ilgili çeşitli deneyimler kazandırmıştır. Şöyle ki; Tonyukuk bütün Çin geleneklerini öğrenmiş, sınırlardaki ve Çin seddindeki boşluklardan haberdar olmuş, Çin askeri sistemini iyi bir şekilde gözlemlemiş, Çin siyasetine vakıf olmuş, Çin’e karşı geliştirilecek siyasi ve askeri manevraları ustaca tahlil etmiştir. Bu da kendisine geniş bir ufuk açısı sağlamış, vezirlik yaptığı üç kağana da büyük üstünlük yaratarak Çin’e karşı büyük başarılar getirmiştir.

         Tonyukuk, II. Göktürk Devleti’nin kurulma aşamasında İlteriş Kağan’ın yanında yer alarak büyük yararlıklar göstermekle kendini kanıtlamıştır. Daha sonra yine vezirlik yaptığı Kapgan Kağan’a bilgeliği ve askeri dehasıyla eşsiz zaferler kazandırmış fakat Kapgan Kağan’la araları açılınca Kapgan Kağan, Tonyukuk gibi bir dehadan, onun tecrübe ve zekâsından mahrum kalmanın bedelini aldığı yenilgilerle ağır ödemiştir. Çin kaynaklarında övgüyle bahsedilen Bilge Tonyukuk, Bilge Kağan-Költigin kardeşlerin de yanında yer alarak onlara vezirlik, Türk milletine hadimlik yapmıştır. Çin kaynaklarında 725 yılında II. Göktürk Devleti’nin Çin elçisini kabulü sırasında Bilge Kağan’ın otağında Bilge Kağan, katunu(eşi) ve Költigin’le beraber Tonyukuk’un adı da zikredilmektedir. Diğer devlet adamları sadece “devletin ileri gelenleri” ibaresi içine alınırken Tonyukuk’un adı özellikle belirtilmektedir. Esasen Çin elçisi Türk başkentine gelmeden önce Feng-şan töreni sırasında yapılan müzakerelerde bu Çinli vezirin sadece üç kişi hakkında değerlendirme yapması da Tonyukuk’un ne kadar ehemmiyet verilen bir şahsiyet olduğunu göstermeye kâfidir: “Bilge Kağan ‘insancıl ve sevecen’ Költigin ‘alp ve iyi savaşçı’ Tonyukuk ise ‘her şeyi enine boyuna düşünen bir stratejisttir, yaşlı ama yine de etrafa zekâ kıvılcımları saçıyor yani tam anlamıyla ihtiyar bir kurt olup bizim Li-ching, Hsü Chi gibi büyük şahsiyetlere benzer.” değerlendirmesini yapmıştır.

Yine Danimarkalı Türkolog Wilhelm Thomsen; Tonyukuk’un diplomatik dehası, taktikleri ve çelik gibi iradesiyle iz bıraktığı eylemlerinden övgüyle bahsetmektedir. Yine bilim adamı Ligeti’nin Tonyukuk değerlendirmesi de dikkate değerdir: “(Bilge Kağan’ın) yanında güngörmüş, akıllı Türk devlet adamı, yetmişlik Tonyukuk vardı ki, onun hayranı olan Alman ilim adamları takdirlerini anlatmak için kendisine Kök Türk imparatorluğunun Bismarck’ı demişlerdir.” diyerek hayranlığını ifade eder. Tabii bizler Tonyukuk’un Bismarck’ tan daha da ileri derecede siyasi bir deha olduğunu kabul etmekteyiz. Bu ve bunun gibi tespitler de Bilge Tonyukuk’un ne derece önemli bir şahsiyet olduğunu ispatlamakta ve Birleşmiş Milletler eğitim kültür kolu olan UNESCO’nun onu anmakta ne denli haklı olduğunu göstermektedir.

         UNESCO, Tonyukuk abidesinin dikilişinin 1300. Yıl dönümü dolayısıyla anma kararı aldığı ve 725(?) yılında dikilen Tonyukuk abidesi de Göktürk alfabesiyle yazılmış en yalın, en anlaşılabilir, en değerli, satır sayısı bakımından kuşkusuz en hacimli abidelerden biridir. Bugün Moğolistan sınırları içerisinde yer alan bu şaheser de iki taştan oluşmakta ve her iki taşta toplam sekiz yüz(cephe) ve altmış iki satır bulunmaktadır. Yine bu abidede dönemi ile ilgili tarihi veriler, İkinci Göktürk Devleti’nin kuruluşunda çekilen çileler, hizmette bulunulan kağanlarla ilgili eşsiz bilgiler, Türkçenin çok güzel kullanımı, atasözleri, deyimler, başka abidelerde bulunmayan bazı sözcükler… Türklerin Çin esaretinden nasıl kurtulduğu, bağımsızlık savaşı ve Tonyukuk’un faaliyetleri anlatılır. Tonyukuk abidesi, Türk dili ve edebiyatı alanı için çok önemli olduğu kadar Türk tarihi, Türk siyaseti ve kültürü açısından da kuşkusuz çok değerli ve önemlidir.

KAYNAKLAR:

1. AYDIN ,Erhan, Türklerin Bilge Atası Tonyukuk, Kronik Kitap, İstanbul,2019.

2.TAŞAĞIL, Ahmet, Bilge Kağan’ın Vasiyeti, Turan Yayıncılık, İstanbul, 1996.

3.DURMUŞ, İlhami, Bilge Kağan Köl Tigin ve Bilge Tonyukuk, Akçağ Yayınları, Ankara, 2017.

4. ERCİLASUN, Ahmet Bican, Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, Dergâh Yayınları, 2016.